Column Fokko Bosker: Een druk op de knop
De mens is een bijzonder soort. Van alle organismen, flora, fauna, schimmels en bacteriën, onderscheidt de mens zich door een hoogwaardige intelligentie. De menselijke diersoort heeft een taal ontwikkeld, een moraal, een zelfbewustzijn en een vrije wil. We zijn in staat tot rederneren, argumenteren en keuzes te maken zoals tussen goed en kwaad en mooi of lelijk. De mens plaatst zich daarmee ergens bovenaan in de voedselketen. Sterker nog, we weten die positie door onze intelligentie ook te rechtvaardigen. We hebben zelfs een economisch systeem ontwikkeld waarin productie en gebruik van natuurlijke bronnen centraal staan en dat tot meerdere eer en glorie van onszelf, de menselijke soort. Het is ons gelukt onze wil aan de aarde met alles wat daarop groeit en bloeit op te leggen. Sinds de industriële revolutie souperen we de natuurlijke bronnen in een steeds sneller tempo op. Hoe intelligent we ook zijn, met die eenzijdige nadruk op economische groei, is een duivels dilemma geschapen.

Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is duidelijk geworden dat er grenzen zitten aan de tomeloze groei. Dat de aarde niet tot in het oneindige voedsel, delfstoffen en fossiele energiebronnen kan leveren. Dat alle luxe een keerzijde heeft. Dat de optimalisatie van de landbouw een hoge prijs met zich meebrengt. Dat megastallen voor koeien, kippen en varkens niet alleen een schadelijke uitstoot met zich meebrengen voor flora en fauna, maar ook tot grenzeloze verspilling van landbouwareaal leiden door monoculturen van soja en andere gewassen. Dat het terugdringen van plagen door gebruik van insecticiden en zogenoemde gewasverbeteraars leiden tot uitputting van bodem en verschraling van het bodemleven. Het is bekend dat de mens als enigste soort in staat is met een druk op de knop een einde aan bijna al het leven te maken. Die nucleaire dreiging, hoe abstract ook, lijkt meer angst in te boezemen dan de veel geleidelijker afkalving van de biodiversiteit. De teloorgang van natuur, van flora en fauna, de versnelde klimaatverandering, de snelle verspreiding van pandemieën, de zeespiegelstijging, het tekort aan drinkwater, de voortschrijdende bodemerosie, het zijn even zo vele vingerwijzingen die de mens op de kwetsbaarheid van zijn bestaan wijzen. Ze leggen bloot hoe fragiel het leven is, hoe kostbaar ook en hoe gevoelig voor onbalans. We wanen ons onkwetsbaar door te denken dat technisch vernuft alle zorgen wegneemt. En dat problemen zoals stikstofemissie of broeikasgassen als sneeuw voor de zon verdwijnen door slimme oplossingen. Toch bieden onze hoge intelligentie, denkvermogen en zelfbewustzijn ook kansen. Vanuit het besef dat de mensheid op ramkoers ligt met het leven op aarde, ontwikkelen zich nieuwe initiatieven. Natuurinclusief boeren, kringloopeconomie, duurzame energieaanwending, fossielvrije initiatieven, minder vlees eten en meer biologisch, de noodzaak tot ontgroeien, de toenemende aandacht voor brede welvaart, zijn aspecten van de tegenbeweging. Een tegenbeweging met oog voor menselijke én natuurlijke maat.

Onderdeel van die noodzakelijke tegenbeweging zijn ook de talloze burgerinitiatieven die ontkiemen in dorpen, wijken en buurten om bermen kleurrijker, fleuriger en aantrekkelijker te maken, voedselbossen aan te leggen of duurzame landbouw te bevorderen. Tegenbeweging klinkt negatief, omdat het woord tegen nu eenmaal onprettige associaties met zich meebrengt. Het veel positievere voor, zoals in voorspoed of vooruitgang, klinkt een stuk aangenamer. Ik zou dan ook liever willen spreken van groene voortrekkers, verkenners van nieuwe wegen die natuur en mens dichter bij elkaar brengen. Die de biodiversiteit een duw in de rug geven. Dat is nodig ook. Uit rapporten blijkt dat alleen al in Fryslân de biodiversiteit tussen 1990 en 2010 met 20 procent is afgenomen. Er vliegen inmiddels zo’n driekwart minder insecten rond dan dertig jaar geleden. Het landschap en de leefomgeving verarmen. Weiden, grasvelden en bermen veranderen in biljartlakenveldjes, daar is geen kruid of insect tegen opgewassen.

Het kan en moet anders. Opsterland kent inmiddels tientallen ecologische initiatieven. De bonte verscheidenheid is hoopgevend. Het is een bewijs van burgerzin van onderaf die los van de overheid, de agro-industrie en wars van trage regelgeving de mouwen opstroopt. Het heft in eigen handen neemt. Ik noem de werkgroep Skjin, het planten van inheemse besdragende struiken in de bermen van Tijne en Terwispel, burgercoöperatie Land van Ons in Bakkeveen, de buurtvereniging Nij Beets die bermen heeft ingezaaid, de aanplant van fruitbomen, de verfraaiing van Margjes Reed bij Terwispel, de dorpstuin in Bakkeveen, Blue zone Beetsterwaag, fleurig ommetje Lippenhuizen en de Bezige Bijen in Siegerswoude.Aan deze lijst van initiatieven ontspruiten elk jaar nieuwe loten. Dat is mooi, maar om verder te komen en werkelijk betekenis te krijgen is het ook nodig van elkaar te leren, te inspireren, samen op te trekken én gelijkgestemde partners te vinden. Bedrijven én gemeentelijke overheid zijn daarin belangrijke coalitiegenoten. Want de verdere vergroening van het bermbeheer is alleen mogelijk als burgers, overheid en uitvoerende loonbedrijven met elkaar optrekken. Te vaak zijn ingezaaide bermen en ingeplante perken in dorpen door gemeentelijke groenwerkers of loonbedrijven geschoond omdat goede bedoelingen botsen met ‘zo hebben we het altijd gedaan’ of lastig zijn voor de schoffelploeg van het sociale werkbedrijf. Dat vereist meer samenspraak, de voortschrijdende digitalisering vergemakkelijkt maatwerk. Het lijkt doenbaar om de verfraaiing van perken en bermen op te nemen in het digitale bestek en de uitvoerders hierbij te betrekken. Ook structureel overleg, zoals deze informatieavond, kan bijdragen aan verbetering van de communicatie én uiteindelijk de vergroening van het straat- en landschapsbeeld. Opsterland juicht initiatieven van onderaf toe, dan is het ook zaak om die structureel te faciliteren en een bedding te geven zodat groene zaden kunnen ontkiemen.

We vergeten zo makkelijk. Ons historisch besef van natuur en natuurlijke fenomenen is buitengewoon gering. De jongere generaties hebben niet meegemaakt hoe in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw autoramen in de zomer vol zaten met geplette insecten. Het was jammer voor die beesten, maar het gaf wel aan hoeveel het er toen nog waren. Nu lijkt het normaal dat we een hele zomer tijdens een autorit vrij zicht op het voorbij glijdende landschap hebben. We vergeten domweg hoe de natuur er vroeger uitzag en hoe gevarieerd die was. Van de natuurwetenschapper Marc Argeloo verscheen in 2022 een boek onder de titel Natuuramnesie. Daarin schetst hij hoe snel de kennis van de rijkdom van de natuur verdwijnt uit ons collectieve bewustzijn. Het is een confronterend inzicht, dat tot actie noopt.

De groene voortrekkers die de natuur een handje helpen, willen beschermen en versterken, zijn belangrijk, niet alleen voor verfraaiing van de dorpen, Opsterland of Nederland. Maar ook omdat zij deel uitmaken van een beweging die bijdraagt aan het voortbestaan van de mensheid en alle organismen, klein en groot. Zij vormen het noodzakelijk tegenwicht tegen afkalving en verschraling. Tegen verdorring, ressentiment en ondergang, ze verbinden gemeenschapszin én de waarde van ecologisch bewustzijn en een duurzaam landschap met elkaar. Dat is nog leuk ook en het brengt mensen samen. Wie weet, leidt onze intelligentie dan toch nog tot een hoopgevende uitweg. Een weg met kleurrijke bermen.

Het woord natuur alleen is te abstract. Dat moet je ontrafelen, ruiken, voelen, proeven. Natuur is een sprong reeën in de ochtendnevel in een veld, de roep van een grutto of kievit in een kruidig weiland. Een berm vol boterbloem, theunisbloem, margriet, klaver, lathyrus, zuring, hondsdraf, judaspenning. Met de hand aan de knop, kunnen we als mens ook daarvoor zorgen.