Artikel gepubliceerd in het verenigingsblad Geaflecht in juni 1983.
Nog steeds relevant.
Attente lezers hebben natuurlijk al lang opgemerkt dat in het embleem op het voorblad van de Geaflecht een kemphaan is te herkennen. De kemphaan is een boeiende vogel, ook al komt hij waarschijnlijk over enkele jaren niet meer bij ons voor. Ze verdienen in elk geval een blijvende aandacht en vandaar dat de vogel in ons embleem staat.
Een bijzonder mooie weidevogel die we helaas nog maar weinig te zien krijgen. De wat oudere lezers herinneren zich vast nog wel de baltsplaats van de kemphanen aan het ‘Finnedykje’. In het voorjaar was het een toeristische pleisterplaats. Van afstand (soms met verrekijker en fototoestel) bewonderden dan velen de prachtige schijngevechten van de kemphanen. Ook waren er altijd ‘liefhebbers’ die zo’n vogel dood wilden rijden of schieten om ze ’te pronk’ te zetten op de schoorsteenmantel.
De Kemphaanmannetjes zijn direct te herkennen aan de prachtige kragen en koppluimen. De kragen hebben niet steeds dezelfde kleur, maar verschillen per mannetje. De vrouwtjes zijn vrij onopvallend en vooral op grotere afstand moeilijk te onderscheiden van de bekende tureluur. Je kunt ze wel altijd herkennen aan de poten. De tureluur heeft uitgesproken rode poten, die van de kemphaan(hen) zijn meestal groen/geel.
Kemphanen bedreigd
Het gaat niet goed met de kemphanen. Volgens de Atlas van de Nederlandse Broedvogels waren er in 1954 nog ongeveer 6000 broedgevallen en in 1978 nog minder dan 1500. En we zijn nu al weer vijf jaar (1983) later. De kemphaan ziet u dus bijna niet meer, en toch bevindt zich de meerderheid in onze provincie Friesland. De belangrijkste oorzaken van het verdwijnen zijn:
Veranderde landbouwmethoden
De landbouwer moet steeds vaker op minder hectares een groter bedrijf uitoefenen. Dat betekent ‘kien’ werken en dus meer mechanisatie, meer veebezetting per hectare en daaruit voortvloeiend meer kunstmest dan voorheen. Veel oude hooilanden zijn hierdoor in cultuur gebracht.
Verstoring en recreatiedruk
Door de sterk toegenomen watersport komen, voorheen gunstige, ontoegankelijke gebieden onder druk van de recreatie te staan. De kemphaan is een opvallende vogel en kan door onwetendheid in deze gebieden verstoord worden door te onvoorzichtige fotografen, honden, etc.
Jacht
De kemphaan is in Nederland een bij de wet beschermde vogel. De kemphanen trekken echter over Frankrijk en Spanje en terug over Italië. En in deze landen worden nog veel kemphanen doodgeschoten. Nog niet lang geleden werden ook in Nederland nog kemphanen geschoten of met strikken op de arena gevangen.
Honkmannen, satelliet mannen en randmannen
Op de arena heerst een sociale rangorde onder de mannetjes. Er zijn drie soorten mannetjes te onderscheiden: honkmannen, satelliet mannen en rand mannen. Door hun gedrag te bestuderen kun je de verschillende soorten herkennen. Een mannetje met een volledig witte kraag en koppluimen is altijd een satelliet man.
Honkmannen, de naam zegt het al, hebben een eigen plekje op de arena verworven. Deze honken zijn ongeveer een vierkante meter. Satellietmannen hebben geen eigen honk, maar worden wel toegelaten op de arena en vertonen daarom ook bijna nooit een agressief gedrag tegenover de honkmannen. Randmannen, de naam zegt het alweer, zijn te vinden rondom de arena en worden op de arena zelf nooit lang getolereerd. De honkmannen zorgen in eerste instantie voor de voortplanting. Omdat de satellietmannen in de buurt zijn, en honkmannen het nogal druk met elkaar hebben (of met andere satellietmannen), krijgen ook satellietmannen de kans zich voort te planten. Dit gebeurt allemaal op de arena. Hoe planten die zielige randmannen zich nu voort zult u zich afvragen. Dit is een wat vreemd verschijnsel. Wanneer een honkman uitvalt, door bijvoorbeeld ziekte of overlijden, dan mag een randman zijn plaats op het honk innemen. Hij wordt dus bevorderd. Deze plaats (bevordering) kan van blijvende aard zijn door dood of blijvende verminking van de voormalig honkman, maar ook een tijdelijke, bijvoorbeeld door het terugkeren van de vorige honkman.
De vrouwtjes
De vrouwtjes komen alleen voor de paring naar de arena en zoeken daarna een geschikte nestplaats. Typerend hierbij is dat de arena’s zich bevinden in de ‘oude hooilanden’ en de nesten in de ‘cultuurlanden’. Van enige broedzorg van de mannetjes is dan ook geen sprake.
Het schijnt voor te komen dat vrouwtjes elkaar na de paring opzoeken en dan later samen met de jongen optrekken.
Overzicht: Vogels