Een dag met kinderen in de natuur
Voor verschillende scholen zou er een dag biologieles in het veld worden gegeven. Verschillende natuurgidsen zouden daar hun kennis uitdragen aan de kinderen. Verleden jaar hebben we dat ook gedaan, het was een succes. Ieder had zijn eigen onderwerp en een geschikte plek om de kinderen te ontvangen om hen daar te laten zoeken en te vertellen wat ze vonden. Bij een ander moesten ze in de grond boren om de verschillende lagen te herkennen, waar dan ook door de begeleidende deskundige over verteld werd. Zo waren er acht posten waar steeds een groepje kinderen was en dat schoof dan na een bepaalde tijd weer op om naar de volgende te lopen. De afstand van de ene naar de andere post was een paar honderd meter. Een beetje centraal in het midden stond een auto, die op gezette tijden door middel van de claxon het sein gaf dat ze naar de volgende moesten.
Planten en paddenstoelen
Mijn onderwerp was planten en paddenstoelen. Het gebeuren vond plaats in september en het was al lange tijd droog geweest. Veel paddenstoelen waren er daarom niet en de meeste planten waren al uitgebloeid. Ik had een plaats toegewezen gekregen aan een pad dicht bij een poel. Aan de andere kant van het pad was een stukje droog, ruig gras met wat heide en dan kwam een bosrand. Een ideaal stukje natuur, waar nog enkele bloemen in bloei stonden en ook een enkele paddenstoel te zien was. Genoeg om de kinderen er mee bezig te houden. Dicht bij de poel groeide Moeraswolfsklauw en Zonnedauw. Ik zette mijn tafel met spullen, zoals spiegeltjes om aan de onderkant van de paddenstoelen te kijken, loepjes om het op groter formaat te bekijken, zoekkaarten en een paar natuurgidsen, dicht bij een oude stam van een dode Berk. Takken zaten er niet meer aan, door de tand des tijd waren die er al lang afgevallen. Zo’n afgetakelde stam is prachtig om te zien. Wat er nog stond van de boom was een meter of vijf hoog. Van boven was hij mooi schuin afgeknakt, iets rot en door verschillende dieren aangetast. Ik was er klaar voor, het zou een drukke dag worden.
Oude berkstronk
Om negen uur kwamen de eerste scholen, begeleid door enkele leerkrachten en moeders, ter plekke. Ze werden door de leidster welkom geheten. Op de scholen waren de kinderen al in groepjes van zeven of acht leerlingen ingedeeld. Het was prachtig weer, de lessen konden beginnen. Ieder nam een groepje mee naar de plek waar hij zijn taak moest vervullen. Ik liep direct met mijn groepje naar de oude stronk van de Berk. Het gaat mij er niet alleen om te vertellen over bloemen of planten, maar ook waar ze thuis horen. En hun functie in de kringloop in de natuur, wat hun nut is en het samenleven met andere organismen.
Het één kan niet zonder het ander. En in die grote kringloop zijn wij als mensen behoorlijk bezig om dat te verstoren. We menen dat we voor ons eigen belang moeten ingrijpen met alle mogelijke middelen zoals geweer, gif, klemmen en vallen. En niet te vergeten het naar onze mening in cultuur brengen van onrendabele gebieden met kunstmest en giftige stoffen. Jongens en meisjes, wie weet wat voor boom dit geweest is, was mijn eerste vraag. Het eerste antwoord kwam al snel, een Den. Nee mis. Een Den heeft naalden, deze boom heeft bladeren gehad. Een Spar dan. Nee, ook niet. Ik zal jullie helpen. Kijk eens naar de bast die er grotendeels nog op zit. Er werd gekeken, maar er kwam geen antwoord. Kijk dan ook eens naar de bast van de boom die verderop staat, want dat is dezelfde soort. Toen kwam het antwoord: een Berk. Toen kon ik mijn verhaal doen.
Tonderzwammen
Deze Berk is oud geworden, vertelde ik. Je kunt duidelijk zien hoe dik hij geweest is en dat het ook een hoge boom geweest moet zijn. Door ouderdom zal hij zwak geworden zijn, en juist de zwakke bomen worden dan aangetast door ziektekiemen. Dat kun je ook duidelijk zien aan de grote paddenstoelen die aan de stam zitten. Dit zijn Tonderzwammen, die vooral op de Berk en de Beuk groeien. Het zijn echte parasieten, dat wil zeggen dat ze leven van het voedsel van de boom, waardoor deze nog meer verzwakt raakt en ten slotte dood gaat. Dan zou je zeggen dat de zwam dan ook dood gaat, maar dat is niet zo. Ze leven verder als saprofyt, dat betekent dat ze verder leven van de dode resten van de boom, net zo lang tot er niks meer aan voedingstoffen in zit. Het harde vruchtvlees van de zwam werd vroeger wel gebruikt voor het maken van vuur. Als je goed kijkt zitten er heel veel kleine, maar ook grotere gaatjes in de stam. Die zijn er allemaal door insecten ingeboord, vooral kleine kevertjes, maar ook grotere kevers. De vrouwtjes leggen daar hun eitjes in. In een zwakke of dode boom gaat dat gemakkelijker dan in een gezonde, omdat het hout veel zachter is. De larven die uit de eitjes komen eten van het hout van de boom wat ze eigenlijk vermalen, verpoppen zich na verloop van tijd ook in de boom en komen als volwassen insect weer naar buiten. Zij zullen weer eitjes leggen in een boom en zo gaat het van generatie op generatie door.
Spechtenwerk
Dan zijn er ruwe gaten in de stam te zien. Die lijken er wel ingehakt te zijn. Hoe denken jullie dat die er in gekomen zijn? Je kunt zien dat sommige nog vers zijn, dus kort geleden nog gebeurd. Eén van de jongens wist het, een specht. Ja, dat is spechtenwerk. Zij zijn op zoek naar voedsel en dat zijn dan vooral de larven die in de boom leven. En ook voor hen geldt dat ze gemakkelijk een gat kunnen maken in het zachte hout van de stam om die larven te bemachtigen. En ook hun nest hol hakken ze in een boomstam. Maar niet in een stam zoals deze hier. Ze zoeken meer een gave stam op, want deze is al zo verzwakt dat hij bij een storm best wel om kan waaien. En spechten weten van dat gevaar. organismen mede van geleefd hebben. Ze kunnen het zien aan de stam. Verder staat deze Berk ook te veel in het open veld, in het zicht van elke vijand van de vogels.
En als je nu aan de voet van de stam kijkt, zie je overal spaanders liggen. Allemaal naar beneden gevallen door het hakken van de spechten. Dat wordt dan een spechtensmidse genoemd. En de spaanders worden weer allemaal verteerd door planten, zwammen, schimmels en bacteriën, tot er niks meer van over is. Er blijft geen stukje afval liggen in de natuur, alles wordt weer door de natuur zelf opgeruimd. Zo hebben we de kringloop kunnen waarnemen van een groeiende boom tot het einde van zijn leven en de afbraak tot er niks meer van over is en waar in dat tijdsbestek veel andere organismen mede van geleefd hebben.
Drukke dag
Vol lof waren de kinderen ook over de Zonnedauw. Sommigen hadden er wel eens van gehoord, enkelen hadden het wel eens gezien. En zo ervaar ik ook dat sommige kinderen uit een gezin komen waar de ouders aandacht aan de natuur besteden, met de kinderen er op uit trekken Maar ook het tegengestelde. Natuurlijk kan ook het onderwijs op de scholen er veel aan bijdragen. Mijn kinderen vertrekken, de volgende groep is onderweg. En zo gaat het door. Tijdens het middaguur even pauze en dan komen er nieuwe scholen. Ik hoop dat ik er aan bij heb kunnen dragen om de kinderen bewust te wijzen op het nut van onze natuur. Dat ook het voortbestaan van een gezonde natuur noodzaak is voor al het leven op aarde, ook voor het voortbestaan van ons als mensen. Het was een drukke dag. Als ik thuis kom en even op de bank ga zitten, val ik in slaap.
Hans Baron (november 2009)
Overzicht: Columns van Hans Baron